Արևմտյան հեքիաթների ադապտացիան ու պրոպագանդան ԽՍՀՄ-ում

Վերջերս ի մի բերելով ավելի վաղ արած նշումներս, նկատեցի հետաքրքիր օրինաչափություն, որը ավելի ու ավելի շատ սկսեց հաստատվել: Օրինաչափությունը վերաբերում էր խորհրդային շրջանի երեք տարածված մանկական գրքերի՝ Ալեքսեյ Տոլստոյ, «Ոսկե Բանալին կամ Բուրատինոյի արկածները», Ալեքսանդր Վոլկով, «Զմրուխտե քաղաքի հրաշագործը», Կոռնեյ Չուկովսկի, «Բժիշկ Այբոլիտը»:

Խնդիրը նրանում էր, որ երեք աշխատանքներն էլ օրիգինալ պատմություններ չէին: «Ոսկե Բանալին» (1936) Կառլո Կոլլոդիի «Պինոկիոյի արկածների» (1883) մշակում էր, «Զմրուխտե քաղաքի հրաշագործը» (1939)՝ Ֆրենկ Լ. Բաումի «Օզի հիասքանչ հրաշագործը» (1900) մանկական վեպի, «Բժիշկ Այբոլիտը» (1936)՝ Հյու Լոֆտինգի «Բժիշկ Դուլիտլի ճանապարհորդությունները» (1920) գրքի:

Նիկոլայ Նոսովն իր «Անգետիկի» նկատմամբ մի քիչ ավելի օրիգինալ մոտեցում էր ցուցաբերել՝ կանադացի նկարիչ Պալմեր Կոքսի կոմիքսնեի հերոսի համար նոր արկածներ էր գրել, ոչ թե վերամշակել ու սովետականացրել արդեն գրվածը:

Եկեք տեսնենք, թե հենց ինչ են «մշակել» մեր հեղինակները: Ավելի ճիշտ, համեմատենք օրիգինալ ու մշակված գրքերը:

Կոլլոդիի Պինոկիոն չար երեխա է, որն աստիճանաբար սովորում է իր շրջապատին լավ վերաբերվել, ինչի շնորհիվ իրեն պարգևատրում են իսկական մարդ դարձնելով: Կոլոդդիի Մանջեֆուոկոն (որի համարժեքն է Տոլստոյի Կարաբաս Բարաբասը) հակասական կերպար է, բայց ոչ Կարաբասի նման «չար կապիտալիստական էքսպլուատատոր»: Օրինակ, նա հինգ ոսկեդրամ Պինոկիոյին տալիս է ոչ թե շահամոլական նկատառումներով, այլ որովհետև Պինոկիոն պատմում է, որ ինքն ու իր հայր Գեպատոն աղքատ են: Բուրատինոն, ի հակառակ Պինոկիոյի, ի սկզբանե այդքան բացասական կերպար չի, ու աստիճանաբար ոչ թե դառնում է ավելի մարդկային ու զգայուն, այլ, եթե տիկնիկ մնալը համարենք հավերժական երիտասարդության սիմվոլ, վերածվում է «հավերժական երիտասարդ կոմսոմոլի»: Նա չար կապիտալիստ Կարաբասի տիկնիկներին համոզում է գնալ ու իրենք՝ կոմունիստական տիկնիկային թատրոնը բացել, ինչն ավարտվում է Կարաբասի կապիտալիստական համակարգի անկմամբ: Դե ֆակտո, Կոլլոդիի «բարի, լսող երեխա եղիր, թեչէ կպատժվես» խրատաբանությունը վերածվում է «իսկական կոմունիստը պետք է զբաղվի պրոլետարիատի մեջ դասային գիտակցություն արթնացնելով ու կոմունիստական կարգեր հաստատելով» խրատաբանության:

«Զմրուխտե քաղաքի հրաշագործը» գրքին թղթային տարբերակով ծանոթ չէի, մինչև չդիտեցի նրա սովետական տիկնիկային էկրանավորումը: Հետո կարդացի գիրքը: Այստեղ հեղինակ Վոլկովն ավելի քիչ է ձգտել օրիգինալության ու մանր, ոչ էական փոփոխություններ է մտցրել, որոնք ավելի շատ Բաումի նկատմամբ անշնորհք վերաբերմունքի մասին են խոսում, քան «ադապտացիայի» բնույթի: Բայց երբ հասնում ենք գրքի այն մասին, որտեղ Արևմուտքի Չար Վհուկը բանտարկում է Դորոտիին (Բոլկովի մոտ՝ Էլլիին) իր ամրոցում, հանկարծ Վոլկովի Էլլին ու խոհարարը սկսում են... Վհուկի ծառաներին մղել հեղափոխության: Վոլկովի գիրքն օրիգինալի հետ համեմատ բավականին ողորմելի նմանակում է, ինչի պատճառով մեծ մասամբ մոռացվել է հետսովետական շրջանում:

Այբոլիտը Դուլիտլից ավելի է հեռացել, մանկական արկածային պատմությունից վերածվելով խրատականի, ինչով Չուկովսկին հաճախ է աչքի ընկնում: Բայց երևի երեքից ամենաանմեղ օրինակը սա է:

Ինչի մասին էր խոսքը: Խորհրդային շրջանում պաշտոնական պրոպագանդան ուղղված էր գիտության ոլորտում ռուս կամ խորհրդային գիտնականներին ամեն ինչ վերագրելուն: Չէր խոսվում այն մասին, որ Մենդելեևի պարբերական աղյուսակին նախորդել էին Լավուազիեի և այլոց պարբերական աղյուսակներն, ու որ Մենդելեևին զուգահեռ ոչ լիարժեք պարբերական աղյուսակ է հրատարակել գերմանացի քիմիկոս Ջուլիուս Լոթար Մեյերը: Լոբաչևսկու երկրաչափության մասին խոսելիս դասագրքերում չէր հիշատակվում, որ ոչ էվկլիդյան երկրաչափության հայտնագործությունը կապված է երեք անունների՝ Գաուսի, Լոբաչևսկու ու Բոլյայի: Ընդ որում, երեքից առաջինը Գաուսն էր, բայց լայն հասարակությանը տեսությունը ներկայացրեց հենց Լոբաչևսկին: Քանի որ Գաուսը Լոբաչևսկու հրապարակումները բարձր էր գնահատում, գրագողության մասին խոսք լինել չի կարող: Բայց մենք խոսում ենք ոչ թե Լոբաչևսկու վատ գիտնական լինելու մասին, ինչը շատ անարդար կլիներ տաղանդավոր մարդու նկատմամբ, այլ հայտնագործության մոնոպոլիզացիայի: Պետրովսկու հոգեբանության դասագրքում հոգեբանության հայտնագործությունը որպես գիտություն վերագրվում է Պավլովին: Գնահատելով Պավլովի կողմից պայմանական ռեֆլեքսների մեխանիզմի հայտնագործությունը, պետք է նշել, որ հոգեբանության արմատները գալիս են դեռ հին հույներ Արիստոտելի ու Գալենի դիտարկումներից, ինչն արդարացի նշում է ժամանակակից հոգեբանության հայր Զիգմունդ Ֆրեյդը:

Ընդ որում, մոնոպոլիզացիան առավել հատուկ էր կրթական կամ մանկական նյութերին՝ «ուղեղ լվալանու» տարիքներին: Բայց, փաստորեն, ԽՍՀՄ-ում գողանում էին ոչ միայն «արտասովետական» գիտության ձեռքբերումները (ֆիքսենք, որ խորհրդային բազմաթիվ հայտնագործություններ «կապիտալիստական» հայտնագործությունների կլոններ էին՝ ինչպես սովետական ֆոտոապարատները պատճենահանում էին Leica-ի և այլ ապարատներ, օբյեկտիվները՝ Carl Zeiss Biotar ու Jenna օբյեկտիվները, Электроника БК համակարգիչները IBM PC-ի կլոններ էին և այլն), այլ նաև արտասահմանյան գրողների աշխատանքները, դրանք հարմարեցնում «հեռափոխական-պրոլետարական» մտածելակերպին ու օգտագործում «պիոներական» սերունդ մեծացնելու համար:

Այնպես որ, զարմանալի չի, որ մեր մեջ դեռ սեպի նման խրված է սոցիալիստական մտածելակերպը. մեզ հեքիաթի մակարդակի վրա այդպես են դաստիարակել: Այնպես որ, եթե ցանկանում եք ձեր երեխաներին լավություն անել, մի կարդացեք նրանց համար խորհրդային հեքիաթներ: Գտեք լավ գրքեր (Katherine Paterson, «Bridge to Terabithia», Paul Gallico, «Jennie», Walter Macken, «Rain on the Wind», Robert C. O'Brien, «Mrs. Frisbie and the Rats of NIMH»` եթե իմ ցանկը ձեզ չափազանց մռայլ թվա, լավ գրքերի ցանկ ինքներդ կարող եք կազմել), թող դրանք շոշափեն բարդ, զգայուն թեմաներ, ինչպիսիք են վախը հաղթահարելն ու սեփական «եսը» գտնելը, բարդ իրավիճակներ, կորուստ հաղթահարելը, թող դրանք ձեզ էլ մտածելու տեղիք տան: Հիշեք, եթե դուք համարում եք, որ ձեր երեխան հիմար է ու նրան պետք է պրիմիտիվ, հիմար գրքր կարդալ, նա, հնարավոր է, այդպիսին էլ մեծանալ: Ու բացի ձեզանից ոչ ոք դրա մեջ մեղավոր չի լինի: